Panopticon. Polish Contemporary Art - an exhibition presenting works of nine Polish artists that established dynamic polylogue with the history and spatial conditions of the exhibition location in Kulturforum Burgkloster in Lübeck.

Koncepcja wystawy Panopticon oparta została na próbie nawiązania dialogu z Burgkloster w Lubece, miejscem naznaczonym skomplikowaną historią, niegdyś przestrzenią odosobnienia, wykluczenia i nadzoru, obecnie platformą prowadzenia dialogu i krytycznej debaty nad przeszłością.

Tytułowy Panopticon – więzienie doskonałe, zaprojektowane przez angielskiego filozofa Jeremego Benthama, to instytucja w której jednostki całkowicie odizolowane od otoczenia poddawane są nieustannej kontroli, możliwej do osiągnięcia dzięki przemyślanej strukturze architektonicznej założenia.

Burgkloster w swojej wielowiekowej historii funkcję wiezienia sprawował przez relatywnie krótki czas, nigdy też nie był założeniem panoptycznym w architektonicznym i upowszechnionym przez Benthama znaczeniu.

Był  jednak zawsze miejsce klauzurowym, w którym regulacji podlegała ludzka aktywność i obowiązywała ścisła dyscyplina, miejscem w którym zgodnie z założeniami panoptycznego nadzoru niewielu mogło obserwować wielu.

Idea panoptyzmu w rozumieniu upowszechnionym przez analizy francuskiego socjologa i historyka idei Michela Foucault  transponowana na szerszą rzeczywistość społeczną i tropiąca przejawy mechanizmów społecznego nadzoru,  pozwoliła organizatorom wystawy przerzucić metaforyczny pomost pomiędzy obszarami z gruntu odległymi i nieprzystawalnymi – historią niemieckiego klasztoru i najnowszą sztuką polską. Podstawą tego wyjątkowego aliansu stało się doświadczenie izolacji i poddania życia ścisłym regulacjom, doświadczenie dojmująco obecne w  najnowszej historii polskiej, które w mikroskali uobecnia historia Burgkloster.

Narrację wystawy poprowadzono paralelnie w stosunku do kolejnych wcieleń miejsca – średniowiecznego klasztoru, poreformacyjnego przytułku, i XIX wiecznego więzienia.

Prezentowane w obrębie wystawy realizacje nie nawiązują w sposób jednoznaczny do historii Burgkloster i nie starają się jej ilustrować, dotykają  jedynie tych obszarów ludzkiego doświadczenia, które miejsce to w przeszłości upowszechniało bądź narzucało.

W tym sensie w obszar kontemplacji, wpisują się medytacyjne realizacje Krzysztofa Sołowieja, Agaty Michowskiej i Mirosława Filonika, w kontekst marginalizacji inności obiekty Konrada Kuzyszyna, a obszar władzy i jej mechanizmów problematyzują instalacje Grzegorza Klamana, Andrzeja Syski i fotografie Jarosława Bartołowicza. Prace Jadwigi Sawickiej i Barbary Konopki wskazują na obszary (media, przestrzeń wirtualna), które aktualnie kształtują i kontrolują pejzaż kulturowy, odrealniając mechanizmy społecznej i politycznej przemocy i zmieniając wzorce percepcji świata.

Wystawa Panopticon poprzez nawiązanie do wyjątkowo gęstej siatki semantycznych odniesień i tropów, jakie generuje historia Burgkloster pozwala tę zagmatwaną historię problematyzować i uobecniać. W tym sensie wpisuje się także w najnowszą historię Burgkloster przekształconego w forum kultury i promującego dialog z przeszłością, dialog którego narzędziem staje się często sztuka.

W twórczości Agaty Michowskiej dominują konceptualne aranżacje obiektów i rzeźb nawiązujące bezpośredni dialog z zastaną przestrzenią. Prezentowana w obrębie wystawy projekcja video pt. Pure Gothic Style jest jedną z najnowszych prac Agaty Michowskiej, w której artystka posiłkując się nowym „nie-rzeźbiarskim” medium, rozwija interesującą ją dotychczas problematykę, podejmując próbę uchwycenia natury życia, podlegającego nieustannemu ruchowi i zmienności, w którego cykl wpisany jest  niekończący się proces kreacji i zniszczenia.

Na charakter twórczości Barbary Konopki decydujący wpływ ma zainteresowanie artystki najnowszymi technologiami i wpływem jaki wywierają na zmianę podstaw kształtowania tożsamości. W swoich realizacjach Konopka poszukuje nowego modelu natury ludzkiej, w którym uwolniony od fizycznych, płciowych i kulturowych ograniczeń człowiek przekroczy platońską dychotomię ciała i duszy. W obrębie cyfrowych fotogramów  Konopki z cyklu Iluminacje II. Studnia (natury ludzkiej) pojawiają się eteryczne uskrzydlone postaci. Ich cyfrowe, pozbawione cech płciowych ciała przywołują znane z chrześcijańskiej angeologii istoty duchowe stworzone u początku świata. Konopka posiłkując się manipulowanym komputerowo obrazem tworzy utopijne, futurystyczne byty, poruszające się w świecie, o którym obsesyjnie śnili chrześcijańscy asceci.

Krzysztof Sołowiej jest twórcą rzeźb i obiektów, w których odwołuje się do znaczeń zawartych w tradycji kultury. Prace Sołowieja są jednocześnie intelektualnie wyrafinowane i wizualnie zmysłowe. Niezależnie od tego czy artysta posiłkuje się klasycznymi materiałami rzeźbiarskimi, takimi jak drewno, czy tworzy obiekty zbudowane z wyłuskanych z codzienności przedmiotów, pobudza wyobraźnię widza inspirując do odnalezienia indywidualnych tropów interpretacyjnych.

Sekret Podwójnych Rozkoszy podobnie jak inne realizacje artysty to praca wymykająca się jednoznacznej lekturze. Tajemniczej, zastygłej w kontemplacyjnej pozie postaci dziecka, przywołującej skojarzenia z figurami sakralnymi, towarzyszy równie nierealna postać osła, którego ulokowanie w przestrzeni galeryjnej przenosi realizację artysty w obszar poetyckiej metafory. Osiołek wymykający się jurysdykcji „świętego” dziecka deponuje w sobie zapewne te cechy fizycznej natury człowieka, nad którymi najtrudniej mu zapanować, i które trwale wiążą istotę ludzką ze światem materii.

Instalacje Konrada  Kuzyszyna to rozbudowane, wieloelementowe prace, w których obiekty  fotograficzne koegzystują z wysmakowanymi efektami luministycznymi. Zatopione w silikonie fotografie zazwyczaj ukrywają wewnętrzne źródła światła. Wyłaniając się z mroków przestrzeni galeryjnych, subtelną poświatą przyciągają uwagę widza zachęcając do bliższego się im przypatrzenia. To skrócenie dystansu i dominujące w obrębie prac Kuzyszyna wizerunki ludzkiego ciała przesądzają o intymnej aurze jego realizacji.

Ciało w twórczości Kuzyszyna podlega daleko idącej manipulacji. Jego sankcjonowana normą poprawność ustępuje miejsca hybrydycznej, abstrakcyjnej formie. Instalacje fotograficzne z serii Kondycja ludzka realizowane w połowie lat 90. to jedne z bardziej znanych realizacji artysty, w których hybrydyczne, skulone, zwielokrotnione postaci spoczywają na wyściełanych białym płótnem półeczkach, przypominając anatomiczne preparaty poddawane analizom w szpitalnych laboratoriach. Bezbronne w swojej nagości i odrębności ciało, przyjmujące pozy wyrażające lęk i wycofanie się ze sfery społecznych relacji staje się figurą wykluczenia i marginalizacji odmienności.

Twórczości Grzegorza Klamana stale towarzyszy refleksja nad kondycją ludzką. Zagadnienia egzystencjalne i fundamentalne zagadnienia filozoficzne pojawiają się w obrębie realizacji Klamana w bardzo konkretny sposób, artysta sprowadza je na grunt ciała, eksponując jego organiczność, ograniczoność i uwikłanie w mechanizmy władzy. Upatrując w monumentalnej formie wizualnej egzymplifikacji władzy, Klaman wprowadza w obręb swoich stalowych, zimnych, monumentalnych obiektów, ciało ludzkie, przywołane bądź to poprzez preparaty  anatomicznie, bądź tak jak w przypadku „Ekonomii ciała” projekcje zdjęć wykonanych przez artystę w prosektorium. Posiłkując się koncepcjami Foucault analizującymi mechanizmy uwikłania ciała w relacje władzy i wiedzy, Klaman zwraca uwagę na kulturowe represjonowanie sposobów reprezentowania cielesności. To co akceptowalne w obrębie dyskursu medycznego i w ramach praktyk religijnych, podlega kulturowemu wykluczeniu z obszaru sztuki. Realizacje Klamana poprzez odrzucenie wzorców ikonograficznych i kulturowych normatywów niosą silny krytyczny potencjał,  podejmując dyskusję nad publiczną dystrybucją cielesności.

Andrzej Syska realizuje prace, w których zasadnicze znaczenie ma motoryka obiektów i zachodzące w nich wewnętrzne procesy. Większości realizowanych przez artystę prac to układy działające na zasadzie zmienności temperatur, cyrkulacji płynów, operowania światłem. Prezentowana w obrębie wystawy realizacja pt. Wirtualna moralność, podobnie jak wiele innych prac artysty przewiduje uczestnictwo widza, który swoją obecnością uruchamia mobilne obiekty. Osadzone na oktogonalnych kolumnach sekwencje dziecięcych żołnierzyków obracają się na aluminiowych listwach wokół trzonów kolumn oferując widzom możliwość interaktywnej zabawy. Ludyczny charakter Wirtualnej moralności komplikuje i zaburza relacja jaką nawiązują ze sobą grupy plastikowych postaci. Żołnierze wyposażeni w lornetki i karabiny, poddają siebie nawzajem i swoje otoczenie cyklicznej, nieustannej kontroli.

Jarosław Bartołowicz posługuje się fotografią jako głównym  środkiem artystycznej wypowiedzi. W obrębie kadrów artysty konsekwentnie pojawia się postać mężczyzny ukazana w zgrafizowanej, nieomal abstrakcyjnej przestrzeni. Wrażenie odizolowania postaci pogłębia się nie tylko dzięki wprowadzeniu charakterystycznej szachownicy ram, ale przede wszystkim w efekcie upozowania postaci (alter ego artysty) nieomal zawsze odwróconej od wzroku obserwującego i nie szukającej z nim żadnego kontaktu. Anonimowość i surowość fotografowanych przestrzeni, ukazanie postaci w bezruchu i skupieniu potęguje wrażenie osamotnienia, oczekiwania, niemożności swobodnego zanurzenia się w żywiole życia. Ta szczególna umiejętność sfotografowania pustki przydaje fotografiom Bartołowicza  wyjątkowej aury. Ich pozornie kontemplacyjny charakter rozbijają mikroakty przemocy, dyskretnie zamanifestowane gesty dominacji i subordynacji. Ciche sceny ujawniają gęstą siatkę lęków, niepewności, oczekiwań i rozterek.

Jadwiga Sawicka zajmuje się malarstwem, fotografią, wykonuje obiekty, instalacje i prace w przestrzeni publicznej. W swoich licznych realizacjach często posługuje się tekstem jako wiodącym nośnikiem artystycznego komunikatu. Teksty pojawiające się w obrębie prac Sawickiej to zazwyczaj cytaty zaczerpnięte ze środków masowego przekazu, fragmenty tytułów gazetowych, streszczenia seriali telewizyjnych, krótkie komunikaty informacyjne. Od końca lat 90. w twórczości  artystki pojawiają się teksty, w których czarne litery i suche, często drastyczne komunikaty prasowe, nadrukowane zostają na cielisto-różowe tło. Zabieg ten w dyskretny sposób kojarzy abstrakcyjny przekaz medialny z ciałem i doświadczeniem jednostkowego cierpienia. W instalacji Numery na 25 metrach, 4 centymetrowego paska, Sawicka umieszcza nagłówki prasowe uzmysławiając widzowi skalę przemocy i brutalizacji życia. Rosnący w zawrotnym tempie ciąg cyfr kreśli ilości anonimowych ofiar – zabitych, rannych, pozbawionych dachu nad głową i środków do życia. Nieszczęścia, ból i upokorzenia, które w przekazie medialnym tracą swoją dosłowność i namacalność, tutaj  ulegają silnej koncentracji i eskalacji, wywołując w odbiorcy  postawę empatyczną, pozwalającą przenieść sens pracy Sawickiej z obszaru beznamiętnej statystki w obszar osobistego doświadczenia.

Głównym tworzywem realizacji Mirosława Filonika począwszy od wczesnych lat 90. jest światło emitowane przez lampy jarzeniowe. Większość prac artysty powstaje w dialogu z zastanym miejscem, jego przestrzenią i architekturą. Zimne, neonowe światło emanujące z jednakowych, modularnych elementów w wyciemnionych wnętrzach galerii, na elewacjach budynków i w otwartych przestrzeniach (w przypadku realizacji plenerowych), odrealnia miejsca ekspozycji prac artysty, nadając im nowe sensy i nowe wizualne jakości. Od roku 2000 kolejne instalacje Filonika powstają pod jednym niezmiennym tytułem (Daylight system) określającym typ świetlówki, jakim artysta się posługuje. Świadomie pozbawiając swoje realizacje warstwy opisowej Filonik pozbawia je wszelkich literackich i przedmiotowych odniesień. Mistyczna natura światła (lux aeterna) i jego obecności w świecie materii staje się podstawowym wątkiem twórczości artysty, przekształcając kolejne świetlne realizacje Filonika w struktury nawiązujące kontakt  rzeczywistością  nadprzyrodzoną.

Magdalena Lewoc

Organisation: Kulturforum Burgkloster in Lübeck

Museum of Contemporary Art, dept. of the National Museum in Szczecin

Project realized within the Polish – German Year 2005/2006 in collaboration with Adam Mickiewicz Institute in Warsaw.